ვინ უნდა მეთვალყურეობდეს კომერციული ბანკების საქმიანობას საქართველოში? ამჟამად ეს პასუხისმგებლობა ეკისრება ქვეყნის ეროვნულ ბანკს. თუმცა საქართველოს პარლამენტი მალე განიხილავს ახალ კანონპროექტს, რომელიც, დამტკიცების შემთხვევაში, ეროვნულ ბანკს ჩამოართმევს სამეთვალყურეო როლს და გადასცემს დამოუკიდებელ სააგენტოს, რომელიც ანგარიშს უშუალოდ პრემიერ-მინისტრს ჩააბარებს. ამავდროულად, საქართველოს პრეზიდენტმა, გიორგი მარგველაშვილმა განაცხადა, რომ ამ კანონმდებლობის პარლამენტის მიერ დამტკიცების შემთხვევაში, ვეტოს დაადებს კანონპროექტს და მოიყვანა ეკონომიკური არგუმენტები.

მაშ ასე, რატომ გამოიწვია ამ კონკრეტულმა კანონპროექტმა პოლიტიკური დაპირისპირებები? რატომ უნდა საქართველოს პარლამენტს ქვეყნის ფინანსური არქიტექტურის ძირეული შეცვლა მაინცდამაინც ახლა, როდესაც მომხმარებელთა და ბიზნესის ნდობის მაჩვენებელი ასეთი დაბალია და ამდენი გაურკვევლობა არსებობს ეკონომიკასთან დაკავშირებით?

პოლიტიკური კონტექსტი

წარდგენილი რეფორმები უნდა განვიხილოთ ქვეყნის მმართველი ქართულ ოცნების კოალიციასა და ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელობას შორის გაჩაღებული პოლიტიკური „სიტყვების ომის“ კონტექსტში, რაც მას შემდეგ მიმდინარეობს, რაც 2014 წლის დეკემბერში ქართულმა ლარმა დაიწყო გაუფასურება აშშ დოლართან მიმართებაში.

ვინაიდან საქართველოს ჯერ კიდევ აქვს დიდწილად დოლარიზებული ეკონომიკა, სადაც სესხების ნახევარზე მეტი დენომინირებულია აშშ დოლარში, პოლიტიკური ელიტა მოექცა უზარმაზარი და პოპულარული წნეხის ქვეშ, „შეაჩეროს“ ლარის ვარდნა დოლართან მიმართებაში.

ამავე დროს, სრულად სარგებლობდა რა საკუთარი დამოუკედებლობის სტატუსით, ეროვნულ ბანკს არ სურდა ამ წნეხის ფონზე დანებება. ეროვნული ბანკი ამტკიცებდა, რომ ლარის გარკვეულ დონემდე გაუფასურება გარდაუვალი იყო. ერთის მხრივ, ქვეყანა იღებს ნაკლებ უცხოურ ფულს ექსპორტიდან, რაც განაპირობა ზოგიერთ პარტნიორ ქვეყანაში (აზერბაიჯანში, სომხეთში, უკრაინაში, რუსეთში) ქართულ ნაწარმზე მოთხოვნის დაცემამ. მეორეს მხრივ, უცხოელები დებენ ნაკლებ ინვესტიციას და საზღვარგარეთ სამუშაოდ წასული ქართველები გზავნიან ნაკლებ ფულს. ყველაფერი ეს ბუნებრივად იწვევს ყველა უცხოური ვალუტის გამყარებას ლართან მიმართებაში.

ლარის ღირებულების გასამყარებლად არსებობს რამდენიმე გზა. შეიძლება გაიზარდოს საქართველოს ექსპორტი ან გაუმჯობესდეს უცხოური ინვესტიციების კლიმატი. ეს იქნებოდა იდეალური სცენარი, რომელიც არავითარ მსხვერპლს არ მოითხოვს. მაგრამ ამისი ალბათობა რეგიონული ეკონომიკური შენელების ფონზე არც ისე მაღალია. არსებობს რამდენიმე სხვა შესაძლებლობა: (1) ქართველებს (საოჯახო წარმოებებს, კომპანიებსა და მთავრობას) შეუძლიათ დაიწყონ ნაკლები უცხოური პროდუქციის შეძენა და ამგვარად უცხოური ვალუტის მოთხოვნის შემცირება ბაზარზე. (2) ეროვნულ ბანკს შეუძლია დაიწყოს მიმოქცევაში არსებული ლარის რაოდენობის შემცირება, რათა წაახალისოს ვალუტის ღირებულება (მაგალითად, საპროცენტო განაკვეთის გაზრდით). ორივე სცენარი საკმაოდ მტკივნეულია და შეიძლება გამოიწვიოს მცირე ზრდა ან რეცესია.

ეროვნულმა ბანკმა გააფრთხილა მთავრობა, რომ ლარის გაუფასურებასთან ნებისმიერი სხვა საშუალებებით ბრძოლის, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კი ბაზარზე აშშ დოლარის სიმცირის ქვეყნის უცხოური ვალუტის სარეზერვო ფონდიდან შევსების, მცდელობას ექნება კატასტროფული შედეგები, დაახლოებითი ისეთი, როგორიც ვალუტის ლათინო-ამერიკული კრიზისი იყო.

ეროვნული ბანკი, ასევე, ამტკიცებდა, რომ გაუფასურების მიუხედავად, ინფლაციის დონე არ იზრდება და იმ ზღვარზე ბევრად დაბლაა, როდესაც საჭიროა მონეტარული პოლიტიკის ჩარევა. მსგავს კონტექსტში გაცვლითი კურსის გამოსწორების ნებისმიერი მცდელობა მხოლოდ წაახალისებს სპეკულიანტებს.

მართლაც, უცხოური ვალუტის სარეზერვო ფონდი არც იმდენად დიდია, რომ თავს ხშირი (და მასობრივი) ჩარევის უფლება მივცეთ. ის უახლოვდება იმ კრიტიკულ ზღვარს, რომელიც შეესაბამება 3 თვის იმპორტის ღირებულებას. თუ ეროვნული ბანკი ეცდება გაცვლითი კურსის დარეგულირებას, სპეკულიანტები ლარის სესხებით და შემდეგ გაყიდვით ფსონს გაუფასურების სასარგებლოდ დადებენ. ამგვარად ისინი სწრაფად იყიდიან ქვეყნის უცხოური ვალუტის რეზერვებს საფონდო ბირჟაზე. როდესაც რეზერვები ამოიწურება, ეროვნულ ბანკს მოუწევს კურსის რეგულირებაზე უარის თქმა, რასაც მოყვება გაუფასურება. სპეკულიანტები კი მიიღებენ დიდ მოგებას უცხოური ვალუტის გაყიდვით, რადგან კურსი ამ შემთხვევაში ბევრად მაღალი იქნება იმ რეგულირებულ ტარიფზე, რითიც მათ შეიძინეს ეს ფული.

მიუხედავად იმისა, რომ ეს არგუმენტები კარგადაა ცნობილი მთელი მსოფლიოს საბანკო ექსპერტებისა და მაკროეკონომისტებისთვის, მათ მაინც ვერ მოახდინეს შთაბეჭდილება ქართველი კანონმდებლებზე. დაიწყო საუბრები იმაზე, რომ ქართული კომერციული ბანკები, მოგების მიღების მიზნით, მანიპულირებდნენ გაცვლითი კურსით, ეროვნული ბანკი კი თვალს ხუჭავდა ამაზე.

ზოგიერთმა კანონმდებელმა (მაგალითად, თამაზ მეჩიაურმა, ბიუჯეტისა და ფინანსების კომიტეტის თავმჯდომარემ) გააკრიტიკა კიდეც ეროვნული ბანკი, რომ იგი არ წარმოადგენს მმართველი კოალიციის ინტერესებს. წარდგენილი კანონპროექტი ეროვნული ბანკისთვის ბანკების მეთვალყურეობის ფუნქციის ჩამორთმევის შესახებ შეიძლება გაგებულ იქნას, როგორც პარლამენტის ცუდი გადაწყვეტილების მიღების მცდელობა, რათა უცხოური ვალუტის გაცვლით ტრანზაქციებზე (და ლარის ღირებულებაზე) კონტროლის აღებით დაამშვიდოს საზოგადოება.

მართლაც, ეროვნული ბანკის ქმედებები შეიძლება არ შეესაბამებოდეს მმართველი კოალიციის მოკლევადიან პოლიტიკურ ინტერესებს. მაგრამ საქმეც სწორედ ეს არის – არც უნდა შეესაბამებოდეს. მიზეზი, რის გამოც ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელს ხანგრძლივი ვადით ირჩევენ, ისაა, რომ იგი მთავრობისგან დამოუკიდებელი იყოს. ეს არის დიდი ხნის საერთაშორისო პრაქტიკა, რათა თავიდან ავიცილოთ წმინდა პოლიტიკური მოსაზრებებით განპირობებული მონეტარული პოლიტიკის არასწორი გადაწყვეტილებები. მონეტარული პოლიტიკის მთავარი მიზანი უნდა იყოს ქვეყნის გრძელვადიანი ინტერესების სამსახური და არა მოკლევადიანი მიზნების მიღწევა.

გარდა ამისა, საქართველოში ცოტა თუ იაზრებს, რომ 2014-2015 წლებში ქართული ლარი გაცილებით უარეს მდგომარეობაში შეიძლება აღმოჩენილიყო. მაგრამ მათ შეძლეს. განსაკუთრებით, თუ გავითვალისწინებთ გარე ზეწოლას, თუნდაც რუსული რუბლის, უკრაინული გრივნისა და ბევრი სხვა სავაჭრო პარტნიორის ვალუტების უკიდურეს გაუფასურებას. ფაქტი, რომ საქართველომ არ დაკარგა თავისი რეზერვების დიდი ნაწილი გარდაუვალი გაუფასურების შერბილების პროცესში, ადასტურებს ეროვნული ბანკის პროფესიონალიზმს სავალუტო ბაზარზე სიტუაციის გამკლავების მხრივ.

ეკონომიკური ნარჩენები

წარდგენილი კანონპროექტის გასვლის შემთხვევაში, რა იქნება შესაძლო ეკონომიკური შედეგები? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა რთულია, განსაკუთრებით ზემოთ აღწერილი პოლიტიკური კონტექსტის გათვალსწინებით.

ერთი მხრივ, ფინანსური სექტორის მართვის მოდელი, სადაც მაკრო (მონეტარული პოლიტიკა) და მიკრო (ბანკების მეთვალყურეობა) ფუნქციები დანაწევრებულია ინსტიტუციებს შორის, არ არის ახალი. მსგავსი მოდელის შემოღებას არ ექნება „რევოლუციური“ შედეგი. მეორეს მხრივ, ამჟამინდელ ქართულ კონტექსტში ამ პოლიტიკურ ზომებს შეიძლება მოყვეს გაუთვალისწინებელი და ძალიან უსიამოვნო შედეგები.

ცხადია, OECD-ის ქვეყნებში, როგორიცაა ავსტრალია, კანადა, მექსიკა, საბანკო სისტემის მეთვალყურეობას საფონდო ბირჟასთან ერთად ახორციელებს ცალკეული, დამოუკიდებელი სააგენტო. თუმცა, ნუ დაგვავიწყდება, რომ ყველა ამ ქვეყანას აქვს მოქნილი გაცვლითი კურსი და სამეთვალყურეო მოდელის მათი არჩევანი გამორიცხავს ეროვნული ვალუტის ღირებულების კონტროლის მცდელობას.

ამავე დროს, OECD-ის ბევრი სხვა ქვეყანა არჩევს ბანკების მეთვალყურეობისა და მონეტარული პოლიტიკის „კომბინირებულ“ ან „შერეულ“ სისტემას. ამ სისტემების ფარგლებში ბანკის მეთვალყურეობა არის მთლიანად ცენტრალური ბანკის მოვალეობა ან ინაწილებს მას სხვა სააგენტოებთან. ამერიკის შეერთებული შტატები არის „შერეული“ სისტემის მაგალითი, სადაც მეთვალყურეობის ფუნქცია განაწილებულია სამ ცალკეულ სააგენტოს შორის: ფედერალურ რეზერვს (აშშ-ის ცენტრალური ბანკი), ფედერალური დეპოზიტის სადაზღვევო კორპორაციასა (Federal Deposit Insurance Corporation) და ვალუტის მაკონტროლებელთა ოფისს (Office of the Controller of the Currency) შორის. ეს უკანასკნელი შედის აშშ-ის სახელმწიფო სახაზინო დეპარტამენტის დაქვემდებარებაში.

მეთვალყურეობის სხვადასხვა სისტემის დადებითი და უარყოფითი მხარეები დიდი ხანია განხილვის თემაა აკადემიურ წრეებში. თუმცა ამ დებატების მიზანი არის არა ვალუტის სტაბილიზაციის ზომების, არამედ სისტემური საბანკო ჩავარდნების პრევენცია. მაგალითად, ზოგიერთი ეკონომისტი ამტკიცებს, რომ კომბინირებულმა სისტემამ (ცენტრალური ბანკი მეთვალყურეობს კომერციულ ბანკებს) შეიძლება გამოიწვიოს ინტერესთა კონფლიქტი – ცენტრალური ბანკს შეიძლება აიძულონ, შეინარჩუნოს დაბალი საპროცენტო განაკვეთი, რათა გადაარჩინოს ქვეყნის სუსტი ბანკები. სხვები კი ამტკიცებენ, რომ კომბინირებული სისტემა უკეთესია ფინანსური სტაბილურობის უზრუნველყოფის თვალსაზრისით, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ცენტრალური ბანკი თამაშობს „უკანასკნელი კრედიტორის“ როლს – იღებს პასუხისმგებლობას, გადაარჩინოს ბანკები, რომლებიც განიცდიან დროებით სირთულეებს.

ქართულ შემთხვევაში წარდგენილი კანონმდებლობის გავლენა მინიმალურიც რომ იყოს, მასთან დაკავშირებული ყველაზე დიდი პრობლემა შეიძლება იყოს კომერციული ბანკების ტრანზაქციებზე კონტროლის გამკაცრების მცდელობა და ეროვნული ბანკისთვის მონეტარულ პოლიტიკასთან დაკავშირებული ზოგიერთი მნიშვნელოვანი ფუნქციის ჩამორთმევა.

თუ ახალი კანონმდებლობის უპირველესი მიზანი არის ვალუტის სტაბილურობის მხარდაჭერა, მაშინ მათ უნდა ესმოდეთ, რომ ეს არ დაეხმარება მათ მიზნის მიღწევაში. უფრო მეტიც, მათმა ქმედებებმა შეიძლება დააზაროლოს ფინანსური სისტემა. კერძო ბანკები შეიძლება შიშობდნენ, რომ ახალდაარსებული „დამოუკიდებელი სააგენტო“ რეალურად შეიძლება სულაც არ იყოს დამოუკიდებელი და რომ ისინი დადგებიან მეტი კრიტიკისა და პოლიტიკურად მოტივირებული შეზღუდვების წინაშე.

ზემოთ მოყვანილი მოსაზრებების გათვალისწინებით, უკეთესი იქნება, თუ პარლამენტი პასუხისმგებლობით მოეკიდება საკითხს. ნებისმიერი (გაურკვეველი) მოკლევადიანი პოლიტიკური სარგებლის მიღების მცდელობის ნაცვლად, მან მეტი მნიშვნელობა უნა მიანიჭოს ქვეყნის გრძელვადიანი ეკონომიკური პოლიტიკის მიზნებს ქართველი ხალხის კეთილდღეობისთვის.