ადვილი მისახვედრია, რას ნიშნავს სუსტი ან ძლიერი ეკონომიკა. ჩვენ ვიცით, რომ ძლიერი ეკონომიკა ხასიათდება უმუშევრობის დაბალი და ზრდის მაღალი მაჩვენებლით. სხვა სასურველი მახასიათებლებია სიღარიბისა და საშემოსავლო დისბალანსის დაბალი დონე, ყველა მოქალაქე ცხოვრობს კარგად.

მაგრამ, როდესაც საქმე ეხება ეროვნულ ვალუტას, ყველაფერი ბევრად უფრო ბუნდოვანი ხდება.

როდესაც ვალუტას ვახასიათებთ როგორც „სუსტს“ ან ძლიერს“, როგორც წესი, ვგულისხმობთ გაცვლით კურსს დოლარსა თუ ევროსთან მიმართებაში. „სუსტი“ ვალუტის ქონა ცუდის ნიშანია, მაშინ, როდესაც „ძლიერი“ ეროვნული ვალუტა ეკონომიკის პოტენციალზე მეტყველებს.

რეალობა ბევრად რთულია. ხშირ შემთხვევაში ლარის ნომინალური გაცვლითი კურსი დოლართან მიმართებაში თითქმის არაფერს გვეუბნება იმაზე, თუ როგორ ხდება ეროვნული ვალუტის მართვა. ამ მიმართულებით ეროვნული ბანკის მუშაობის შეფასებისთვის ჩვენ ყურადღება უნდა მივაქციოთ, როგორ ვითარდება ეროვნული ვალუტის ღირებულება და შიდა ფასები დროთა განმავლობაში.

ეროვნული ვალუტის მართვის თვალსაზრისით, ეროვნული ბანკის მიზანი არის გაცვლითი კურსის მკვეთრი რყევების თავიდან აცილება და ინფლაციის კონტროლი. არც ერთი მათგანი არ არის იოლი საქმე. გთავაზობთ რამდენიმე მოსაზრებას, რაც გადაწყვეტილების მიმღებებმა უნდა გაითვალისწინონ.

სუსტი თუ ძლიერი?

ქვეყნის ექსპორტის საერთაშორისო კონკურენტუნარიანობის შესაფასებლად იყენებენ ორ მნიშვნელოვან ფასს. შეიძლება გამოვიყენოთ ნომინალური ეფექტური გაცვლითი კურსი – გაცვლითი კურსი ძირითადი სავაჭრო პარტნიორების ვალუტებთან მიმართებაში. ალტერნატივა არის ე.წ. რეალური ეფექტური გაცვლითი კურსი, რომელიც  დაკავშირებულია ქვეყნისა და მისი სავაჭრო პარტნიორი ქვეყნების ფასების დონეებთან. ამოსავალი არის სწორი ბალანსის დაცვა.

ერთის მხრივ, ვალუტის დროთა განმავლობაში დასუსტებამ შეიძლება გამოიწვიოს ქვეყნის საერთაშორისო კონკურენტუნარიანობის ზრდა, რადგან მისი ექსპორტი სხვა ალტერნატივებთან შედარებით იაფი ხდება. მეორეს მხრივ, დროთა განმავლობაში ვალუტის დასუსტდება შეიძლება მიანიშნებდეს ეკონომიკაში პრობლემების არსებობაზე, რაც არსებული მონეტარული პოლიტიკისგან სრულიად დამოუკიდებლად შეიძლება მოხდეს.

ეს განსაკუთრებით ეხება საქართველოს მსგავს მცირე განვითარებად ეკონომიკებს, რომლებიც ხშირად ხდებიან მათგან უმართავი ისეთი ეკონომიკური გამოწვევების მსხვერპლი, როგორიცაა, მაგალითად, ცვლილებები კაპიტალის შემოდინებაში და ექსპორტზე საგარეო მოთხოვნაში არსებული რყევები. სუსტი ვალუტა, ასევე, ხელს უშლის ქვეყანას ისეთი მნიშვნელოვანი პროდუქციის  იმპორტშიც, როგორიცაა, მაგალითად, საკვები, წამლები ან მაღალი ტექნოლოგიების პროდუქტები, რასაც ქვეყანა თავად ვერ აწარმოებს. ამგვარად, გაუფასურებამ შეიძლება გამოიწვიოს იმპორტირებული პროდუქციის ფასების ზრდა, რაც, თავის მხრივ, ზრდის ინფლაციას.

დროთა განმავლობაში შიდა ვალუტის გაძლიერებაც შეიძლება პრობლემური იყოს. ვალუტის გაძლიერებამ შეიძლება გააიაფოს იმპორტი, რაც დაარტყამს ადგილობრივ მწარმოებლებს. ამ ფენომენს „ჰოლანდიურ დაავადებას“ უწოდებენ. ერთის მხრივ, ეს ნიშნავს, რომ იმპორტირებული პროდუქტი (მაგ. ტექნიკა) იაფდება. მეორეს მხრივ, ეს ნიშნავს, რომ მცირე პროდუქციის შიდა მწარმოებლები ბაზარს მიღმა რჩებიან. როგორც კი ვალუტა გაუფასურდება, იმპორტირებულ პროდუქტებზე (მათ შორის წარმოების საშუალებებზე) დაყრდნობამ  შეიძლება გამოიწვიოს საწარმოო პროდუქციის კოლაფსი.

არგენტინის შემთხვევა 2000-იანი წლების დასაწყისში კარგი მაგალითია. 2001 წლის შემდეგ ქვეყანა ცდილობდა შეენარჩუნებინა ფიქსირებული გაცვლითი კურის აშშ დოლართან მიმართებაში. 2001 წელს, როდესაც მსოფლიო ეკონომიკა მერყეობდა dot.com-ის ბუმის შემდეგ, ინვესტორებს აღარ სურდათ ახალ ბაზრებზე შესვლა, რამაც პესო სერიოზული გაუფასურების წნეხ ქვეშ მოაქცია. პესოს გაუფასურება ნიშნავდა, რომ ქვეყანა ვეღარ აძლევდა თავს უფლებას, საზღვარგარეთიდან შემოეტანა წარმოების მნიშვნელოვანი საშუალებები. შედეგად, შიდა წარმოება უფსკრულის პირას აღმოჩნდა, ინფლაცია გაიზარდა და უმუშევრობის დონე თვეების განმავლობაში ელვის სისწრაფით გაიზარდა.

როგორც ვხედავთ, გაცვლითი კურსის სწორი ბალანსის დაცვა საკმაოდ სახიფათოა. როგორც წესი, ცენტრალური ბანკებმა ყველაზე უკეთ იციან შესაძლო რისკები. ამიტომ ისინი ცდილობენ, ეროვნული ვალუტის ღირებულების კონტროლის ნაცვლად, ინფლაცია აკონტროლონ. შიდა ფასების სტაბილურობის შენარჩუნება და გაცვლითი კურსისთვის შედარებითი თავისუფლების მიცემა არის ცენტრალური ბანკებისთვის მეტნაკლებად მისაღები მონეტარული პოლიტიკა.

გაცვლითი კურსის არასტაბილურობის შემცირება და „ზედმეტი ზრუნვის“ საფრთხე

ინფლაციის კონტროლქვეშ მოქცევის შემთხვევაშიც კი, მკვეთრი გაცვლითი კურსის რყევების შემცირება შეიძლება საკმაოდ მნიშვნელოვანი იყოს საქართველოს მსგავსი მცირე და განვითარებადი ეკონომიკისთვის. თუ ქვეყანას არ აქვს განვითარებული ფინანსური სისტემა და/ან აქვს უაღრესად დოლარიზებული ეკონომიკა, ვალუტის ღირებულებაში დაფიქსირებულმა მკვეთრმა რყევებმა  შეიძლება დააზარალოს კერძო ბიზნესი, მომხმარებლები და ქვეყნის საბანკო სისტემა.

როგორც წესი, ვალუტის ღირებულებაში მკვეთრი ცვლილებების თავიდან ასაცილებლად განვითარებადი ქვეყნების ცენტრალური ბანკები თვალყურს ადევნებენ გაცვლითი კურსის დინამიკას, მაშინაც კი, თუ შიდა ვალუტა თავისუფლად ბრუნავს.

თუმცა ცენტრალური ბანკი ძალიან ფრთხილად უნდა იყოს, რომ „ზედმეტად არ იზრუნოს“ ვალუტაზე. კერძოდ, ისინი უნდა მოერიდონ გაცვლითი კურსის გარკვეულ დონეზე შენარჩუნების შესახებ არარეალური მოლოდინების შექმნას. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მთავრობის ბუნდოვან პოლიტიკაზე დაყრდნობით, კერძო ბიზნესსა და მომხმარებელს ექნებათ ნაკლები სტიმული, თავი დაიცვან სავალუტო რისკებისგან.

საქართველო ამის კარგი მაგალითია. 2013 წლის ოქტომბრისა და 2014 წლის ნოემბრის გაუფასურებამდე, გაცვლითი კურსი საკმაოდ სტაბილური იყო და მერყეობდა 1.65 GEL/USD ფარგლებში. შეიძლება ამ სტაბილურობამ გავლენა მოახდინა ბაზრის მოლოდინზე ლარის ღირებულებასთან დაკავშირებით, რამაც გამოიწვია ოჯახობებისა და ბიზნესების მიერ სესხის აღებისას შესაძლო სავალუტო რისკების უგულებელყოფა.

ლარის ისტორია

დოლარიზაციის მაღალი მაჩვენებლის (საბანკო სესხების 60% დენომინირებულია აშშ დოლარში) გათვალისწინებით, საზოგადოების შეშფოთება და პოლიტიკოსების სურვილი, რამე ქნან გაცვლით კურსთან დაკავშირებით, გასაგებია.

ბოლო თვეებში საქართველოს ეროვნული ბანკი პოლიტიკურ ქარ-ცეცხლში გაატარეს 2014 წლის ნოემბერსა და 2015 წლის აპრილში ლარის დოლართან მიმართებაში გაუფასურების პასუხად მისი პოლიტიკის გამო. საზოგადოება, რომელიც განებივრებული იყო გაცვლითი კურსის მრავალთვიანი სტაბილურობით, არ იყო მზად გაუფასურებისთვის და ბუნებრივად ელოდებოდა სტატუს კვოს აღდგენას.

ეკონომისტებისთვის ლარის მკვეთრი გაუფასურება აშშ დოლარსა და სხვა ვალუტებთან მიმართებაში არ იყო მოულოდნელი. 2014 წლის ივნისში ევრომ დაიწყო მკვეთრი ვარდნა აშშ დოლართან მიმართებაში, ამიტომ ლარის გაუფასურება მხოლოდ დროის ამბავი იყო. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ევრო არის ევროკავშირის, საქართველოს ერთ-ერთი უმთავრესი სავაჭრო პარტნიორისა და უცხოელი ინვესტორის, ძირითადი ვალუტა. ამიტომ ლარის ღირებულება ევროსთან უფროა „თანხმობაში“, ვიდრე აშშ დოლთან, მიუხედავად დოლარიზაციის მაღალი მაჩვენებლისა.

არსებობს კიდევ რამდენიმე, საქართველოსგან დამოუკიდებელი მიზეზი, რის გამოც ლარი გაუფასურდა სხვა ვალუტებთან მიმართებაში. კერძოდ, საქართველოს მიერ ექსპორტირებული პროდუქციის (მაგ. სპილენძი) ფასები ბოლო თვეებში დაეცა. შესაბამისად, საქართველოზე უარყოფითი გავლენა მოახდინა მის ტრადიციულ საექსპორტო ბაზრებზე (რუსეთი, აზერბაიჯანი, უკრაინა) მოთხოვნის შემცირებამ. ეკონომიკური პრობლემებმა რუსეთსა და საბერძნეთში გავლენა მოახდინა ფულად გადარიცხვებზე, რასაც საქართველო ამ ქვეყნებიდან იღებს.

მსგავს გარემოში ლარის გაცვლითი კურსის შენარჩუნება აშშ დოლართან მიმართებაში 2013-2014 წლების დონეზე იქნება უშედეგო მცდელობა, რაც გამოიწვევს უცხოური ვალუტის რეზერვების განიავებას, ლარის გაცვლით კურსს კი არაფერი „ეშველება“. ამიტომ საქართველოს ეროვნული ბანკის პოლიტიკა, არ ჩარეულიყო პროცესში იყო ჭკვიანური და სწორი.

უფრო ფართო სურათს თუ შევხედავთ, დავინახავთ, რომ ლარის მუშაობა ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში საკმაოდ დადებითი იყო. საქართველო ინარჩუნებდა ინფლაციის მისაღებ დონეს, საქართველოს ეროვნული ბანკის კონტროლის ფარგლებში.

ყველა გარე ფაქტორის გათვალისწინებით, საქართველოს გაუმართლა, რომ მისი უშუალო მეზობლების (მაგ. რუსეთი) ბედი არ გაიზიარა, რომელთა ვალუტაც სერიოზულად გაუფასურდა, რამაც გამოიწვია ინფლაციის წნეხისა და სასესხო პროცენტის მკვეთრი ზრდა. ფაქტი, რომ საქართველომ თავიდან აიცილა მაღალი შიდა ინფლაცია, შეინარჩუნა საერთაშორისო რეზერვების მისაღები დონე და თავიდან აიცილა სავალუტო ბაზარზე სპეკულაციური ზეწოლა, მეტყველებს ეროვნული ბანკის მონეტარული პოლიტიკის სიჯანსაღეზე.

ქართული ლარის მომავალი გამყარება დამოკიდებულია ქვეყნის ეკონომიკის მუშაობაზე. ეს უკანასკნელი კი დამოკიდებულია ქვეყნის წარმატებაზე პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოზიდვის საქმეში, არასასაქონლო საექსპორტო ბაზის დივერსიფიცირებასა თუ ფიზიკური და ადამიანური კაპიტალის დაგროვებაში.

ამასობაში უმჯობესი იქნება, თუ ქართველი საზოგადოება შეეშვება ლარის გაცვლით კურსს და შეხედავს უფრო ფართო სურათს სიტუაციის შესაფასებლად.