გიორგი პაპავა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის ეკონომიკის (ISET) საბაკალავრო პროგრამის სტუდენტი და რეფორმეტრის სტუდენტური ბლოგების კონკურსის ერთ-ერთი გამარჯვებულია. მისი სტუდენტური ბლოგი გადახდისუუნარობის რეფორმას ეხება.

* * *

საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, რაც კომპანიებს შორის მუდმივ კონკურენციას და შეზღუდულ რესურსებზე წვდომის მოპოვებას გულისხმობს, ყოველთვის იქნება „მოგებული“ და „წაგებული“. ეს უკანასკნელი კი ისეთი კომპანიაა, რომელიც ვერ ახერხებს ნაკისრი ვალდებულებების დროულად დაფარვას და ამის გამო ხდება გადახდისუუნარო. მსგავსი კომპანიების მომავალს, როგორც წესი, გადახდისუუნარობის შესაბამისი კანონმდებლობა წყვეტს, რომლის განახლებული ვერსია საქართველოს პარლამენტმა 2020 წელს მიიღო და 2021 წლის აპრილიდან ამოქმედდა.

უნდა გვესმოდეს, რომ ამ კანონის გარშემო ტრადიციულად არსებობს გარკვეული ინტერესთა კონფლიქტი. უწინარეს ყოვლისა, ეს არის თვითონ გადახდისუუნარო კომპანიის მხარე, რომელსაც ნებისმიერ შემთხვევაში სურს მიიღოს რეაბილიტაციის საშუალება და გააგრძელოს საქმიანობა. კრედიტორთა ინტერესი კი იმაში მდგომარეობს, რომ მაქსიმალურად დაიბრუნონ გაცემული ვალდებულებები, იქნება ეს კომპანიის გაკოტრების და აქტივების გაყიდვის ხარჯზე, თუ კომპანიის რეაბილიტაციითა და სესხის რესტრუქტურიზაციით. მესამე მხარე, ამ შემთხვევაში, სახელმწიფოა, უფრო კონკრეტულად კი – მთავრობა. სახელმწიფოს დემოკრატიული მოწყობის პირობებში სულაც არ არის გასაკვირი, რომ მთავრობის უმნიშვნელოვანესი ამოცანა უახლოესი პოლიტიკური არჩევნების მოგებაა. აქედან გამომდინარე, მთავრობის მიზანია, შეინარჩუნოს რაც შეიძლება მეტი სამუშაო ადგილი და აარიდოს თავი გაკოტრების გზით მათ გაქრობას, რათა არ დაკარგოს ელექტორატი. მეოთხე „მხარე“ კი ქვეყნის ეკონომიკაა, როგორც ასეთი. კონკრეტულად რა არის საჭირო წარმატებული კონკურენტული გარემოს შესანარჩუნებლად, უფრო დეტალურად იქნება განხილული ქვემოთ.

საქართველოს ამჟამინდელი კანონი „რეაბილიტაციისა და კრედიტორთა კოლექტიური დაკმაყოფილების შესახებ“ რეაბილიტაციის რეჟიმს ცალსახა და უპირობო პრიორიტეტს ანიჭებს, რაც გამოიხატება როგორც გაცხადებული მიზნების და პრინციპების დონეზე, ისე კანონში რეაბილიტაციის წამახალისებელი არაერთი მექანიზმის გათვალისწინებით (მესხიშვილი და სხვ. 2021, 116-117).

კანონით განსაზღვრული რეაბილიტაციის პროცესი ითვალისწინებს რეაბილიტაციის გეგმის შემუშავებას (პროცესის დაწყებიდან 9 თვეში) და კრედიტორების დათანხმებას ამ გეგმაზე, რაც ვალის ნაწილის ჩამოჭრასაც შეიძლება მოიცავდეს. რეაბილიტაციის გეგმა უნდა ითვალისწინებდეს კრედიტორებისთვის ვალის, ან მისი ნაწილის, დაბრუნებას და საწარმოს გადახდისუნარიანად ქცევას. თუმცა, როგორ უნდა მოხერხდეს უკანასკნელი, კანონში დეტალურად გაწერილი არ არის.

კომპანიის გადახდისუუნარობის განმაპირობებელი ფაქტორები ორი სახეობისაა. პირველია თვითონ საწარმოში არსებული პრობლემები, როგორებიცაა არაეფექტიანი ბიზნეს-მოდელი, მოძველებული ტექნოლოგიები ან/და არაეფექტიანი მენეჯმენტი. მეორე სახეობის ფაქტორები ზოგადეკონომიკური ხასიათისაა: რეცესია, კრიზისი, ბუნებრივი კატაკლიზმები (მაგალითად, აგრარულ სექტორში გვალვა, რომელიც სპობს მოსავალს და ეკონომიკის ამ სექტორის კომპანიები ვეღარ აგრძელებენ საქმიანობას).

აშკარაა, რომ რეაბილიტაციის გეგმა ვერ გადაჭრის ზოგადეკონომიკური ფაქტორებით გამოწვეულ პრობლემებს, ამიტომ ამ გეგმის მთავარი სამიზნე საწარმოში არსებული პრობლემების გადაწყვეტაა. მაგრამ ისმის კითხვა, თუ კომპანიას ფუნდამენტური პრობლემები გააჩნია, რომელთა გამოც მან ბაზარზე ვერ გასწია კონკურენცია, რატომაა საჭირო მისი რეაბილიტაცია და „გამარადმწვანება“ (Tett 2003)?

წმინდა ეკონომიკური მიდგომიდან გამომდინარე კომპანიების ბაზარზე ხელოვნურად შენარჩუნება ყოვლად გაუმართლებელია (გარდა კრიზისული პერიოდისა, რაზეც ყურადღება ქვემოთ იქნება გამახვილებული). ცალსახაა, რომ გადახდისუუნარო კომპანიები აღმოჩდნენ არაეფექტიანები, ასეთ კომპანიებში წარმოების ფაქტორების გამოყენება კი ხელს უშლის ეკონომიკაში რესურსების ეფექტიან გადანაწილებას (Rodano and Sette 2019). კომპანია გადახდისუუნარო, როგორც წესი, ერთ დღეში არ ხდება. სავარაუდოდ, სტრუქტურული არაეფექტიანობით გამოწვეულ პრობლემებს კომპანიის არსებობის განმავლობაში თავი არაერთხელ უნდა ეჩინა და მფლობელის თუ მაღალი დონის მენეჯმენტის ინტერესში უნდა ყოფილიყო მათი დროული აღმოფხვრა. ამის მიუხედავად, თუ საქმე მაინც მიდის გადახდისუუნარობამდე, ნათელია, რომ კომპანიამ პრინციპულად ვერ, ან არ, გადაჭრა ხსენებული პრობლემები.

თუ, კანონის თანამხად, გადახდისუუნარო კომპანიების კრედიტორების მოთხოვნების კოლექტიური დაკმაყოფილების ქვაკუთხედი რეაბილიტაციაა, მაშინ ამ კომპანიებს არ აქვთ სტიმული, თვითონვე შეიმუშავონ და ჩაატარონ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი რეფორმები, მანამ, სანამ ამის გაკეთება სასამართლოს ფარგლებში მოუწევთ. საქართველოში მოქმედი ხსენებული კანონის საფუძველზე გადახდისუუნარობამდე მისულ კომპანიას აქვს შესაძლებლობა, ჩამოიწეროს დავალიანების ნაწილი და, მხოლოდ შემდეგ, რეაბილიტაციის გეგმის ფარგლებში, ჩაატაროს შესაბამისი რეფორმები.

თუ საკითხს ამ თვალით შევხედავთ, გამოდის, რომ კრედიტორების კოლექტიური მოთხოვნების დაკმაყოფილება უფრო ეფექტიანად მოხდებოდა, თუ საწარმოებს არ ექნებოდათ რეაბილიტაციის შანსი. რა თქმა უნდა, ყოველი კომპანია ვერ მოახერხებდა პრობლემების გადაჭრასა და გადახდისუუნარობის თავიდან აცილებას, მაგრამ ამას შეძლებდა უკვე რეაბილიტირებული კომპანიების ნაწილი მაინც.

მნიშვნელოვანია ხაზი გავუსვათ, რომ კრედიტორი გადახდისუუნარო საწარმოსთვის (არ აქვს მნიშვნელობა, რეაბილიტაციის შანსი მიეცა მას თუ არა) გაცემულ კრედიტს, სტანდარტულად, უიმედო კრედიტთა ნუსხაში შეიტანს. დიდი ალბათობით, კომპანიის რეაბილიტაციის განმავლობაში კრედიტორი იმაზე მეტს მიიღებს, ვიდრე მიიღებდა საწარმოს აქტივების გაყიდვის შემთხვევაში, თუმცა სრულად კრედიტს მაინც ვერ დაიბრუნებს. უიმედო კრედიტების რაოდენობის ზრდა კრედიტის ფასის (საპროცენტო განაკვეთის) ზრდას განაპირობებს, რაც, თავის მხრივ, ხელს უშლის ბაზარზე ახალი, ჯანსაღი კომპანიების გაჩენასა და უკვე არსებულების განვითარებას. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ, თუ კანონის მიზანი არ იქნებოდა კომპანიების საყოველთაო რეაბილიტაცია, მაშინ შესაძლებელი იქნებოდა არამარტო ხელი შეგვეწყო, რომ კომპანიებს თავიდან აერიდებინათ გადახდისუუნარობა და თვითონვე გაჯანსაღებულიყვნენ, არამედ ხელს შევუწყობდით ბაზარზე ახალი ჯანსაღი კომპანიების ფორმირებას და მათ განვითარებას, რომლებიც, თავის მხრივ, ბაზრიდან გაყვანილი კომპანიების ადგილს შეავსებდნენ (Blažková and Chmelíková 2022, 8-9). 

ამჟამინდელი კანონის ფარგლებში გარდაუვალია კომპანიების „ზომბირება“. „ზომბი კომპანიები“, როგორც წესი, განიხილება ფინანსურ სირთულეში მყოფ კომპანიებად, როცა ისინი დიდი ხნის განმავლობაში აფიქსირებენ უარყოფით მოგებას, უხვად აქვთ დავალიანება და პრობლემები აქვთ საპროცენტო ვალდებულებების შესრულებაშიც, თუმცა მაინც ახერხებენ ფუნქციონირებას, მიუხედავად იმისა, რომ პრაქტიკულად დაკარგული აქვთ მთელი თავიანთი კაპიტალი (Mohrman and Stuerke 2014).

ზოგადეკონომიკური ფაქტორებით გამოწვეული გადახდისუუნარობა, ჩემი აზრით, საჭიროებს განსხვავებულ მიდგომას. კრიზისულ პერიოდში მრავალი ბიზნესი, რომელიც ნორმალურ საბაზრო გარემოში წარმატებული იყო, შესაძლოა გადახდისუუნარო აღმოჩნდეს. აქედან გამომდინარე, კრიზისულ პერიოდში ეფექტიანი და არაეფექტიანი კომპანიები  შეიძლება გახდნენ გადახდისუუნარონი და რთულია, განასხვავო ისინი ერთმანეთისგან. ასეთ დროს სახელმწიფოს მიზანი უნდა იყოს, გადაარჩინოს სიცოცხლისუნარიანი კომპანიები, მაგრამ, რადგანაც კრიზისულ პერიოდში აუცილებელია სწრაფი და ხისტი მოქმედება, გადარჩენის მექანიზმები, იქნება ეს რეაბილიტაცია თუ ფინანსური დახმარება, აუცილებლად შეეხება ყველას, მათ შორის, არაეფექტიან კომპანიებსაც (Stiglitz and Rashid 2020).

ზოგიერთი ქვეყნის კანონმდებლობაში გათვალისწინებულია, რომ კომპანიებს მიეცეთ შესაძლებლობა, სახელმწიფოს მიერ გაცემული ფინანსური გარანტიის ხარჯზე შეძლონ ბანკისგან აიღონ სესხი. ეს კი გულისხმობს, რომ, თუ საწარმო ვერ მოახერხებს სესხის დაბრუნებას, მას სახელმწიფო დაფარავს. ეს მექანიზმი, საბედნიეროდ, არ არის გათვალისწინებული ქართულ კანონმდებლობაში, რადგან მისი დანერგვა ქმნის არამხოლოდ საწარმოების მასობრივი ზომბირების, არამედ ბანკების ზომბირების საფრთხესაც. ამას კი მოყვება ჯანსაღი ბანკების „დაავადებაც“, რადგან მათთვის აზრს მოკლებულია გასცენ კრედიტი იმ ფირმებზე, რომელთაც მოუწევთ კონკურენცია გაუწიონ ზომბირებულ ფირმებს, რომლებიც, თავის მხრივ, ხელოვნურად არიან შენარჩუნებულნი ბაზარზე ზომბი ბანკების მიერ  (Hoshi 2006).

საქართველოში მოქმედი გადახდისუუნარობის კანონმდებლობის მიზანი, ანუ – კრედიტორთა ინტერესის დაკმაყოფილება და კომპანიების რეაბილიტაცია – გამართლებულია მხოლოდ და მხოლოდ კრიზისულ-რეცესიულ პერიოდში, რომლის დროსაც აუცილებელია ბაზარზე შენარჩუნებულ იქნას რაც შეიძლება მეტი კომპანია, რათა რეცესია არ იქცეს დეპრესიად, რადგან შეუძლებელია სიცოცხილუსნარიანი ფირმები არასიცოცხლისუნარიანისგან განარჩიო. ეკონომიკური აღმავლობისა და, მით უფრო, ეკონომიკური ბუმის პერიოდში კანონმდებლობის მთავარი პრინციპი უნდა ემყარებოდეს ბალანსის დაცვას კრედიტორების ინტერესებსა და არასიცოცხლისუნარიანი კომპანების ბაზრიდან დროულად გაყვანას შორის (Papava 2017, 460), რადგანაც ეს ხელს შეუწყობს ჯანსაღი კონკურენციის შენარჩუნებას და ბაზრიდან გაიყვანს ზომბირებულ კომპანიებს, რომელთა წარმოქმნაც გარდაუვალია კრიზისის პერიოდში.

გამოყენებული ლიტერატურა

მესხიშვილი ქ., ბათლიძე გ., ამისულაშვილი ნ., ჯორბენიძე ს. 2021. გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების საფუძვლები „რეაბილიტაციისა და კრედიტორთა კოლექტიური დაკმაყოფილების შესახებ“ საქართველოს კანონის მიხედვით. თბილისი: გერმანიის საერთაშორისო თანამშორმლობის საზოგადოება (GIZ). http://lawlibrary.info/ge/books/GIZ_Insolvency-reader_2021.pdf?fbclid=IwAR0f0kAfxirfaf0fRmTFXqkwAM5K_vk06qVFDe25hHTUv9-dKT4nJEJClQU.

Blažková, Ivana, and Gabriela Chmelíková. 2022. “Zombie Firms during and after Crisis”. Journal of Risk and Financial Management, 15: 301. https://doi.org/10.3390/ jrfm15070301.

Hoshi, Takeo. 2006. “Economics of the Living Dead.” The Japanese Economic Review, 57 (1): 30-49. https://doi.org/10.1111/j.1468-5876.2006.00354.x.

Mohrman, Mary Beth, and Pamela S. Stuerke. 2014. “Shareowners’ equity at Campbell Soup: How can equity be negative?”. Accounting Education, 23 (4): 386-405.

Papava, Vladimer. 2017. “Retroeconomics – Moving from Dying to Brisk Economy.” Journal of Reviews on Global Economics, 6: 455-462. DOI: https://doi.org/10.6000/1929-7092.2017.06.46. https://www.lifescienceglobal.com/independent-journals/journal-of-reviews-on-global-economics/volume-6/85-abstract/jrge/2929-abstract-retroeconomics-moving-from-dying-to-brisk-economy. 

Rodano, Giacomo, and Enrico Sette. 2019. Zombie Firms in Italy: A Critical Assessment. Bank of Italy Occasional Paper, No. 483. https://www.bancaditalia.it/pubblicazioni/qef/2019-0483/QEF_483_19.pdf?language_id=1.

Stiglitz, Joseph E., and Rashid Hamid. 2020. “Which Economic Stimulus Works?” Project Syndicate, June 8. https://www.project-syndicate.org/commentary/stimulus-policies-must-benefit-real-economy-not-financial-speculation-by-joseph-e-stiglitz-and-hamid-rashid-2020-06.

Tett, Gilian. 2009. Saving the Sun: A Wall Street Gamble to Rescue Japan from Its Trillion-Dollar Meltdown. New York, NY: Harper Business.

* * *

შენიშვნა: წინამდებარე ბლოგის მომზადება შესაძლებელი გახდა ამერიკელი ხალხის მიერ, USAID-ის მეშვეობით გაწეული დახმარების შედეგად. ბლოგის შინაარსი შესაძლოა არ წარმოადგენდეს USAID-ის ან ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის შეხედულებებს.