საქართველოში ყველა მწყემსს ან საქონლის მფლობელს შეუძლია გაუშვას საქონელი სოფლის საძოვარზე. ეს საძოვრები სოფლის საერთო საკუთრებაა და არცერთ ოჯახს არ ეკუთვნის. სოფლის მცხოვრებლები მას კოლექტიურად ფლობენ და, შესაბამისად, თითოეულს აქვს უფლება  თავისი საქონელი საერთო საძვარზე უფასოდ აძოვოს. სოფლის საერთო საკუთრებაში არსებულ მსგავს მიწას საერთო რესურსად მოიხსენიებენ. მიწის კოლექტიურად ფლობის მსგავსი ტრადიცია ოდესღაც ევროპაშიც არსებობდა.

რადგანაც საერთო საძოვარები რეგულირებული არაა და ამავდროულად ყველა გლეხი ზრუნავს მხოლოდ საკუთარი საქონლის მოშენებაზე, დროთა განმავლობაში  ვიღებთ სოფლის მოსახლეობის მიერ ამ რესურსის უყაირათო მოხმარებას და საძოვრების ხარისხის გაუარესებას. მიწა თანდათან ღარიბდება, იფიტება და დგება მომენტი, როცა საძოვარი ნადგურდება.

სიტუაციას, როცა ხდება საერთო საკუთრებაში არსებული მიწის ან სხვა რესურსის ზედმეტად გამოყენება, ეკონომიკურ ლიტერატურაში საერთო რესურსების ტრაგედიას უწოდებენ. ეს ცნება პირველად ამერიკელმა სოციოლოგმა გარეტ ჰარდინმა გამოიყენა 1968 წელს. ჰარდინის მიხედვით, საერთო რესურსების რაციონალური მომხმარებელი იყენებს რესურსს მანამ, სანამ მისი გამოყენებიდან მიღებული სარგებელი არ გაუტოლდება გამოყენების დანახარჯს, ეს უკანასკნელი კი საერთო რესურსების შემთხვევაში ბევრად უფრო დაბალია კერძო ინდივიდებისათვის, ვიდრე მთლიანად საზოგადოებისათვის. შედეგად, საერთო რესურსის გამოყენება ხდება მანამ, სანამ სრულად არ ამოიწურება მისი ეკონომიკური ღირებულება.

ზემოთქმულისგან განსხვავებით, მიწის ნაკვეთი გლეხის საკუთრებაში რომ ყოფილიყო, ის დაიწყებდა ზრუნვას საძოვრის სამომავლო ხარისხზე და დაიცავდა მას განადგურებისაგან — მიმართავდა რესურსის გამოყენების შემზღუდველ ზომებს. კერძოდ, არ მოაშენებდა ზედმეტ საქონელს ან ,,დაასვენებდა“ მიწას. რა თქმა უნდა, მსგავსი ქმედებით საერთო საკუთრების შემთხვევაშიც შეეძლო გლეხს საძოვრის განადგურების თავიდან აცილება, თუმცა ამ დროს მას  სრულად მოუწევდა შეზღუდვის დანახარჯის  საკუთარ თავზე აღება მაშინ, როცა სარგებელი განაწილდებოდა თანასოფლელებს შორის. ადამიანების მიერ სხვებისათვის მიყენებული უარყოფითი გარეგანი ეფექტების უგულებელყოფას (ამ შემთხვევაში საკუთარი საქონლის რაოდენობის ზრდას) მივყავართ საერთო რესურსების განადგურებამდე.

ჰარდინის აზრით, პრობლემის მოგვარება შეიძლება „ან სოციალიზმით ან კერძო საკუთრების უფლების მინიჭებით“. სოციალიზმის შემთხვევაში სახელმწიფო გაუწევს ადმინისტრირებას საერთო მიწას და დაგეგმავს წარმოებას ისე, რომ არ მოხდეს რესურსის უყაირათო გამოყენება. ანალოგიურად, კერძო საკუთრების შემთხვევაში ინდივიდებს გრძელვადიანი მაქსიმალური მოგებისაკენ სწაფვა უბიძგებდა იგივე შედეგისაკენ.

ჰარდინის თვალსაზრისი  2009 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატმა ელინორ ოსტრომმა და მისმა კოლეგებმა გააკრიტიკეს 1999 წლის სტატიაში (Elinor Ostrom, Joanna Burger, Christopher B. Field, Richard B. Norgaard and David Policansky “Revisiting the Commons: Local Lessons, Global Challenges”, Science 284). საერთაშორისო გამოცდილების შესწავლის საფუძველზე მათ დაადგინეს, რომ საერთო რესურსების შემთვევაში ხშირად არ ამართლებს არც სახელმწიფო საკუთრება და არც კერძო საკუთრება. საერთო რესურსების ტრაგედიის თავიდან ასაცილებლად ავტორები უფრო ფართო და ყოვლისმომცველ მიდგომას გვთავაზობენ. მათ მიერ შემოთავაზებული გზები ეყრდნობა იმ საინტერესო და მრავალფეროვან გამოცდილებას, რაც მსოფლიოში არსებობს საერთო რესურსების ტრაგედიის გადაწყვეტასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით სოფლებსა და თემებში. ოსტრიმს არ განუხილავს საქართველოს შემთვევა, თუმცა ეს რომ გაეკეთებინა მისი მიდგომის ძალიან საინტერესო მაგალითს აღმოაჩენდა. როგორც ჩანს, სოფლის მაცხოვრებლებმა ჩვენს ქვეყანაშიც მიაგნეს საერთო რესურსების ტრაგედიის გადაწყვეტის საკმაოდ კრეატიულ გზას.

საერთო რესურსები - ღმერთების საკუთრება

გასაოცარია, მაგრამ ქართული კულტურის საამაყო საგანძური ძველი მითები და წარმოდგენები შეიძლება გამოვიყენოთ საერთო რესურსების პრობლემის შესასწავლად. პროფესორი ჯოზეფ კემპბელი, ცნობილი თავისი ნაშრომებით შედარებითი მითოლოგიისა და შედარებითი რელიგიის სფეროებში, მიიჩნევს რომ მითის ძირითად ფუნქციას საზოგადოების მორალურ ღირებულებათა სისტემის შემოწმება და შენარჩუნება წარმოადგენს. საზოგადოდ აღიარებული ნორმები, მისაღები და მიუღებელი საქციელი იცავს საზოგადოებას ქაოსისაგან, ამავე დროს ხელს უწყობს თანამშრომლობას და ჩემი აზრით, საერთო რესურსების ტრაგედიის თავიდან აცილებასაც.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ჰარდინის მიერ შემოთავაზებული საერთო რესურსების ტრაგედიის გადაჭრის ერთ-ერთი გზა სოფლის საერთო რესურსის ადგილობრივ მაცხოვრებელთა კერძო რესურსად გადაქცევაა. ძველ საქართველოში საერთო რესურსები მართლაც რომ „კერძო“ რესურსი იყო, თუმცა არა სოფლის მოსახლეობის, არამედ მათი ღმერთების საკუთრება.

ქართველები იზრდებოდნენ დალის, ნადირობისა და გარეული ცხოველების მფარველი ქალღმერთის  მითებზე,  რომელიც ძირითადად სვანეთში იყო გავრცელებული. ყველას გვსმენია ტყის სული ოჩოპინტრეს შესახებ, რომელიც ამავდროულად გარეული ცხოველების მცველიც იყო. სამეგრელოში ხალხს სჯეროდა ტყაშმაფას, ტყისა და ცხოველების დედოფლის, არსებობის. ტრადიციულად, სანამ ქართველი მონადირე სანადიროდ წავიდოდა, ის ლოცულობდა და დალის, ტყაშმაფას ან ოჩპინტრეს ევედრებოდა მისთვის ცხოველის მოკლის უფლება მიეცა. გარეული ცხოველები ზემოაღნიშნული ღვთაებების, ასე ვთქვათ, „კერძო საკუთრებები“ იყვნენ და არ წამოადგენდნენ საერთო რესურსებს. მონადირეები ცდილობდნენ არ გაებრაზებინათ ეს ღვთაებები, რადგან ისინი ძალიან საშიშები ხდებოდნენ, თუ ვინმე უნებართვოდ მოკლავდა მათი მფარველობის ქვეშ მყოფთ.

ტყაშმაფა, სამეგრელოს ტყეების დედოფალი თავისი ოქროსფერი თმებით იტყუებდა და ახრჩობდა ყველას, ვინც მოჭრიდა ახალგაზრდა ხეს ან დააშრობდა წყაროს. მის მსგავსად, დალი და ოჩპინტრეც ცოფდებოდნენ, თუ ვინმე გაბედავდა და მოკლავდა გარეული ცხოველის პატარა ნაშიერს. ასე, მითებისა და რწმენების საშუალებით ხდებოდა ძველ საქართველოში საერთო რესურსების გადარჩენასა და მდგრადობაზე ზრუნვა. ზოგან მითებსა და რწმენებს ტაბუც ემატებოდა. მაგალითად, რაჭაში მონადირეს ეკრძალებოდა ერთ გასვლაზე სამზე მეტი მსხვილი ნადირის მოკვლა. სანადირო ადგილებიც და სეზონიც ნაკარნახევი იყო ტრადიციით. წესის დამრღვევ მონადირეს კი სოფელი სასტიკად სჯიდა, საჯაროდ კიცხავდა და აჯარიმებდა. მონადირე 100 ნადირის მოკვლის შემდეგ თოფს მიწაში მარხავდა და ნადირობას თავს ანებებდა.

ბევრი ქართველი იზრდებოდა ნადირთღვთაებათა შესახებ მითებით და ვერც ხვდებოდა, რომ ამ მითებსა და წარმოდგენებს მნიშველოვანი ეკონომიკური საფუძველი გააჩნდა: ისინი  იცავდნენ საერთო რესურსებს ტრაგედიისაგან.

მითების სიბრძნე

მითებს არ ქმნიან ცალკეული ინდივიდები, ისინი იქმნებიან წლების, თაობების მიერ და განიცდიან ცვლილებებს დროთა განმავლობაში. როგორ გროვდება ამდენი სიბრძნე მითებში?

ამ კითხვაზე პასუხი არის ევოლუცია. მითები ადამიანთა ჯგუფების წესებს ქმნიან და ის ჯგუფები, რომელთაც სასარგებლო მითები აქვთ უპირატეს მდგომარეობაში არიან იმათთან შედარებით, ვისაც არარაციონალური ან მათთვის საზიანო წესები აქვთ. მაგალითად გამოდგება გადაშენებული სკვითების მეომარი ტომი, რომელთა ქალებსაც ტრადიციად ჰქონდათ მკერდის მოკვეთა მშვილდის უკეთ სროლის მიზნით. ასევე სკოპცები, იმპერიულ რუსეთში ფართოდ გავრცელებული სექტის წარმომადგენები, რომლებიც ახლა აღარ არსებობენ. მათ გაქრობაში, სავარაუდოდ, დიდი როლი ითამაშა მათივე წეს-ჩვეულებამ, რომლის მიხედვითაც მამაკაცები კასტრაციას იკეთებდნენ. მეორეს მხრივ, ზოგიერთი რელიგია ძალიან  წარმატებით ვრცელდება მსოფლიოში იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ხელს უწყობს გამრავლებას (მაგ., კონტრაცეპტივების აკრძალვით).  არსებობს ასეთი დისციპლინა, სახელწოდებით მემეტიკა, რომელიც ევოლუციურ მოდელებს იყენებს კულტურათა ინფორმაციის გადაცემის პროცესის შესასწავლად. მას საფუძველი დაუდო ინგლისელი ბიოლოგის რიჩარდ დავკინსის  1976 წლის წიგნმა „ეგოისტური გენი“ (“The Selfish Gene”) და მას მერე ბევრი მიმდევარი გამოუჩნდა.

ქართული მითები ჩვენი საზოგადოების ამჟამინდელი ინსტიტუციური წყობილების ერთ-ერთი (თუმცა, რა თქმა უნდა, არა ერთადერთი) წინამორბედია. და ისინი გვიჩვენებს, თუ როგორ თანაცხოვრობდნენ ჩვენი წინაპრები და როგორ ინარჩუნებდნენ გარკვეულ სოციალურ წესრიგს.  საინტერესოა, გვაქვს კი „თანამედროვე მითები“, რომლებიც იგივე როლს ამჟამად ასრულებენ?